Bạn đã từng nghe đến lịch sử chùa Bà Thiên Hậu ngôi chùa linh thiêng nổi tiếng tại Bình Dương? Nơi đây có ý nghĩa gì trong đời sống tâm linh của cộng đồng người Hoa? Lịch sử chùa Bà Thiên Hậu bắt nguồn từ đâu và vì sao vẫn được gìn giữ đến ngày nay?
Giới thiệu về Chùa Bà Thiên Hậu
Bối cảnh lịch sử và nguồn gốc
Chùa Bà Thiên Hậu, hay Hội quán Tuệ Thành, tọa lạc tại số 710 đường Nguyễn Trãi, phường 11, quận 5, TP. Hồ Chí Minh, là một trong những ngôi chùa cổ nhất của cộng đồng người Hoa tại Việt Nam.
Được xây dựng vào khoảng năm 1760 bởi nhóm người Hoa gốc Tuệ Thành (Quảng Châu, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc), chùa thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu, tức Lâm Mặc Nương, một nhân vật lịch sử được tôn vinh là thần biển.
Khám phá thêm: Khu di tích lịch sử Minh Đạm điểm đến không thể bỏ lỡ
Theo học giả Vương Hồng Sển, Lâm Mặc Nương sinh ngày 23 tháng 3 năm 1044 tại đảo Mi Châu, Phúc Kiến, Trung Quốc, dưới thời vua Tống Nhân Tông. Bà được mẹ mang thai 14 tháng, một hiện tượng kỳ lạ, và từ nhỏ đã bộc lộ khả năng thiên văn, dự đoán thời tiết, giúp ngư dân tránh thiên tai.
Lâm Mặc Nương được ghi nhận với nhiều truyền thuyết về việc cứu người trên biển. Một lần, khi cha và hai anh trai gặp bão lớn, bà xuất thần cứu họ, dù chỉ cứu được hai anh do bị mẹ gọi tỉnh. Năm 987, bà qua đời ở tuổi 27 và được dân chúng tôn là thần biển. Năm 1110, triều Tống sắc phong bà là Thiên Hậu Thánh Mẫu, nghĩa là “Nữ hoàng bầu trời”.
Người Hoa di dân đến Nam Bộ Việt Nam từ thế kỷ 17 mang theo tín ngưỡng này, lập chùa để cầu bình an trên hành trình vượt biển. Chùa Bà Thiên Hậu tại Chợ Lớn là biểu tượng của tín ngưỡng này, không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa của cộng đồng người Hoa Quảng Đông.
Quá trình xây dựng và trùng tu
Do thời gian lâu đời, không có tài liệu chính xác về năm xây dựng Chùa Bà Thiên Hậu, nhưng nhiều nguồn cho rằng chùa được dựng vào khoảng năm 1760. Tấm bia đá tại chùa ghi nhận các đợt trùng tu vào các năm 1828, 1830 (triều Đạo Quang), 1857, 1859 (triều Tự Đức), và 1898 (triều Quang Tự). “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức, soạn năm 1820, đã nhắc đến Hội quán Tuệ Thành, chứng minh chùa đã tồn tại trước đó. Chùa được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia vào ngày 7 tháng 1 năm 1993.
Chùa được xây theo kiến trúc hình ấn, đặc trưng của người Hoa, gồm bốn gian nhà liên kết thành hình chữ “khẩu” hoặc “quốc”, với tiền điện, trung điện, hậu điện, và thiên tỉnh (giếng trời) ở giữa.
Qua hơn 260 năm, chùa trải qua nhiều lần trùng tu nhưng vẫn giữ được nét kiến trúc cổ, với các vật liệu như gỗ quý, gốm nung, và pháp khí được nhập từ Trung Quốc. Tượng Thiên Hậu Thánh Mẫu, tạc từ một khối gỗ cao 1 m, được thờ từ trước khi xây chùa, ban đầu ở Biên Hòa và chuyển về Chợ Lớn năm 1836.
Thời điểm hợp lý khi đến tham quan Chùa Bà Thiên Hậu
Thời điểm lý tưởng để tham quan Chùa Bà Thiên Hậu là từ tháng 11 đến tháng 4, khi thời tiết TP. Hồ Chí Minh khô ráo, mát mẻ, thuận lợi cho việc di chuyển và khám phá. Đặc biệt, lễ hội Vía Bà từ ngày 22 đến 24 tháng 3 âm lịch là dịp sôi động nhất, với các nghi thức rước kiệu, múa lân, múa rồng, và biểu diễn nghệ thuật dân tộc.
Du khách có thể hòa mình vào không khí lễ hội, trải nghiệm văn hóa người Hoa, và cầu nguyện bình an. Các dịp Tết Nguyên Đán, Tết Nguyên Tiêu, Tết Đoan Ngọ, và ngày mùng 1, rằm hàng tháng cũng thu hút đông người đến cúng bái.
Nếu muốn tìm không gian yên tĩnh để chiêm bái và cầu nguyện, nên đến vào các ngày thường, tránh giờ cao điểm (9:00-11:00 và 14:00-16:00). Mùa mưa (tháng 5-10) có thể gây bất tiện, nên chuẩn bị ô hoặc áo mưa. Dù đến vào thời điểm nào, Chùa Bà Thiên Hậu luôn mang lại trải nghiệm tâm linh sâu sắc, kết hợp giữa kiến trúc cổ kính, tín ngưỡng linh thiêng, và không khí văn hóa đặc sắc của cộng đồng người Hoa.
Các địa điểm tham quan tại Chùa Bà Thiên Hậu
Không gian kiến trúc và hiện vật cổ
Chùa Bà Thiên Hậu nổi bật với kiến trúc Trung Hoa truyền thống, mang đậm dấu ấn văn hóa Quảng Đông. Mái chùa lợp ngói âm dương, trang trí phù điêu gốm hình lưỡng long tranh châu, cá chép hóa rồng, và các nhân vật trong điển tích Trung Quốc.
Khuôn viên chùa gồm ba phần chính: tiền điện, trung điện, và hậu điện, được nối bằng thiên tỉnh giúp không gian thoáng đãng và thoát khói hương. Tiền điện thờ Phúc Đức Chánh Thần (thần Thổ Địa) bên phải và Môn Quan Vương Tả (thần giữ cửa) bên trái, cùng bia đá khắc truyền thuyết về Thiên Hậu Thánh Mẫu.
Trung điện là nơi đặt bộ lư Pháp lam cổ, niên hiệu Quang Tự thứ 12 (1886), được chạm khắc tinh xảo. Hậu điện, khu vực linh thiêng nhất, thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu với ba pho tượng: tượng chính giữa đặt trên bàn thờ, tượng cao nhất dùng trong lễ hội, và tượng nhỏ để rước kiệu.
Tìm hiểu thêm: Khám phá khu di tích lịch sử Vàm Nhựt Tảo nơi ghi dấu lịch sử
Hai bên là tượng Kim Huê Nương Nương và Long Mẫu Nương Nương. Chùa lưu giữ gần 400 hiện vật cổ, bao gồm 6 tượng đá, 7 pho tượng thần, 9 bia đá, 10 bức hoành phi, 2 chuông đồng (niên hiệu 1795 và 1850), và 41 tranh đối, tất cả được chế tác tỉ mỉ.
Các hoạt động tín ngưỡng và lễ hội
Chùa Bà Thiên Hậu là trung tâm tín ngưỡng của người Hoa, nổi tiếng linh thiêng với các hoạt động cầu duyên, cầu tài lộc, và cầu bình an. Điểm nhấn độc đáo là các vòng nhang xoắn ốc treo trên trần, nơi du khách ghi lời nguyện lên giấy và treo cùng nhang. Việc xin quẻ tại chùa cũng được cho là rất linh nghiệm, đặc biệt trong ngày Thất Tịch (mùng 7 tháng 7 âm lịch) để cầu duyên.
Lễ hội Vía Bà, diễn ra từ ngày 22 đến 24 tháng 3 âm lịch, là sự kiện lớn nhất, thu hút hàng ngàn du khách. Lễ hội bao gồm nghi thức tắm tượng, thay xiêm y cho Thiên Hậu, rước kiệu quanh khu Chợ Lớn, và các hoạt động như múa lân, múa rồng, và biểu diễn nhạc dân tộc. Các ngày mùng 1, rằm, Tết Nguyên Đán, Tết Nguyên Tiêu, và Tết Đoan Ngọ cũng tấp nập người đến cúng bái. Ngày 28 Tết, chùa tổ chức lễ khai ấn, cầu “Hộ quốc an dân” và “Hợp cảnh bình an”.
Những điều cần lưu ý khi tham quan Chùa Bà Thiên Hậu
Chuẩn bị hành trang và phương tiện di chuyển
Chùa Bà Thiên Hậu nằm tại trung tâm khu Chợ Lớn, quận 5, cách phố đi bộ Nguyễn Huệ khoảng 7 km. Du khách cần lưu ý:
- Phương tiện di chuyển: Từ trung tâm TP. Hồ Chí Minh, đi xe máy hoặc ô tô qua đường Nguyễn Thị Minh Khai, Hùng Vương, Hồng Bàng, rẽ trái vào Lương Nhữ Học, đến ngã tư Nguyễn Trãi là tới chùa (mất khoảng 20-30 phút). Xe buýt tuyến 05, 08, 54, 56, 62, hoặc 150 có điểm dừng gần chùa. Taxi hoặc xe công nghệ (như Xanh SM qua hotline 1900 2088) cũng là lựa chọn tiện lợi. Chùa có bãi giữ xe miễn phí.
- Hành trang cần thiết: Mang trang phục lịch sự, kín đáo (tránh quần áo hở hang), giày dép thoải mái, và nước uống. Nếu cầu lễ, chuẩn bị lễ vật như nhang, đèn cầy, giấy cúng (giá 40.000-80.000 VNĐ/bộ tại chùa). Thời tiết Sài Gòn nóng quanh năm, nên mang mũ nón hoặc ô nếu đi vào mùa mưa (tháng 5-10).
Chùa mở cửa từ 6:00 đến 17:30 hàng ngày, nhưng giờ đón khách có thể thay đổi trong dịp lễ, Tết, nên kiểm tra trước qua ban quản lý.
Tôn trọng giá trị tâm linh và văn hóa
Để bảo vệ không gian linh thiêng, du khách cần lưu ý:
- Giữ vệ sinh môi trường: Không xả rác, giẫm đạp hoa cỏ, hay bẻ cây trong khuôn viên chùa. Thùng rác được bố trí khắp nơi.
- Tôn trọng hiện vật: Không chạm vào tượng, bia đá, hay pháp khí. Chụp ảnh, quay phim cần được phép của ban quản lý.
- Thái độ tôn nghiêm: Tránh gây ồn ào, đặc biệt tại hậu điện và trong các nghi lễ. Nếu cầu duyên hoặc xin quẻ, làm theo hướng dẫn của nhân viên chùa.
- Tìm hiểu trước thông tin: Đọc về lịch sử và tín ngưỡng Thiên Hậu để hiểu ý nghĩa văn hóa. Ban quản lý cung cấp hướng dẫn viên hoặc tài liệu miễn phí.
Du khách có thể kết hợp tham quan các địa điểm gần đó như Tam Sơn hội quán, Hà Chương hội quán, hoặc chợ Bình Tây, nhưng cần sắp xếp thời gian hợp lý và tôn trọng phong tục địa phương.
Ý nghĩa lịch sử của Chùa Bà Thiên Hậu
Biểu tượng văn hóa người Hoa
Chùa Bà Thiên Hậu không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là trung tâm sinh hoạt cộng đồng của người Hoa Quảng Đông tại Sài Gòn từ thế kỷ 18. Khi di dân đến Đề Ngạn (tên xưa của Chợ Lớn), người Hoa mang theo tín ngưỡng thờ Thiên Hậu để cầu bình an và thịnh vượng.
Chùa trở thành nơi quy tụ, tương trợ lẫn nhau, giúp cộng đồng người Hoa vượt qua khó khăn và xây dựng cuộc sống mới ở Nam Bộ. Tín ngưỡng thờ Thiên Hậu, với hình ảnh Lâm Mặc Nương cứu người trên biển, phản ánh khát vọng an cư lạc nghiệp và lòng nhân hậu, hiếu thảo, được người Hoa đề cao để giáo dục thế hệ sau.
Các hiện vật cổ như đại hồng chung (1795, 1850), bộ lư Pháp lam (1886), và phù điêu gốm trên mái chùa là minh chứng cho sự phát triển văn hóa và kỹ thuật chế tác của người Hoa tại Việt Nam. Chùa cũng góp phần làm phong phú văn hóa Nam Bộ, hòa quyện tín ngưỡng Trung Hoa với phong tục Việt Nam, tạo nên bản sắc độc đáo cho khu Chợ Lớn.
Vai trò du lịch và giáo dục
Chùa Bà Thiên Hậu là điểm du lịch tâm linh nổi bật, thu hút hàng ngàn du khách trong và ngoài nước mỗi năm. Với kiến trúc cổ kính và không gian trầm mặc, chùa mang đến cảm giác an yên giữa nhịp sống sôi động của Sài Gòn. Các lễ hội như Vía Bà và Tết Nguyên Tiêu không chỉ bảo tồn văn hóa người Hoa mà còn tạo cơ hội giao lưu với người Việt và du khách quốc tế.
Chùa còn là “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống, giúp thế hệ trẻ hiểu về lịch sử di dân, tín ngưỡng, và sự đóng góp của cộng đồng người Hoa vào văn hóa Việt Nam. Các câu chuyện về Lâm Mặc Nương và các hiện vật cổ trong chùa là nguồn cảm hứng để học về lòng nhân ái, sự hy sinh, và tinh thần đoàn kết. Chùa cũng thúc đẩy du lịch quận 5, kết nối với các điểm đến như chợ Bình Tây và phố ẩm thực Hoa, làm nổi bật bản sắc Chợ Lớn.
Bạn có thể quan tâm: Khám phá vẻ đẹp huyền bí của khu di tích lịch sử Lam Kinh
Lịch sử chùa Bà Thiên Hậu là câu chuyện gắn liền với văn hóa tín ngưỡng và sự giao thoa dân tộc. Trải qua nhiều thế kỷ, ngôi chùa vẫn là nơi tụ họp tâm linh thiêng liêng. Hãy một lần tìm hiểu lịch sử chùa Bà Thiên Hậu để hiểu thêm về giá trị truyền thống trong lòng người Việt gốc Hoa.
