Bạn đã từng nghe đến lịch sử chùa Yên Tử Quảng Ninh nơi được mệnh danh là “đất tổ Phật giáo Trúc Lâm”? Vì sao ngôi chùa này lại gắn liền với hành trình tu hành của vua Trần Nhân Tông? Lịch sử chùa Yên Tử Quảng Ninh có điều gì đặc biệt mà khiến bao thế hệ người Việt ngưỡng mộ và tìm về?
Giới thiệu về Chùa Yên Tử
Vị trí và bối cảnh lịch sử
Chùa Yên Tử, thuộc quần thể di tích lịch sử và danh thắng Yên Tử, tọa lạc tại thôn Nam Mẫu, xã Thượng Yên Công, Thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh, cách trung tâm Hà Nội khoảng 140 km.
Xem thêm: Khám phá khu di tích lịch sử mang đậm dấu ấn dân tộc ta
Nằm trên dãy núi Yên Tử, thuộc cánh cung Đông Triều, ngọn núi cao nhất đạt độ cao 1.068 m so với mực nước biển, với sườn Đông Yên Tử thuộc Quảng Ninh và sườn Tây Yên Tử thuộc Bắc Giang.
Yên Tử, còn gọi là Bạch Vân Sơn (do đỉnh núi thường mây mù bao phủ), là trung tâm Phật giáo nổi tiếng, được mệnh danh là “đất tổ Phật giáo Việt Nam” nhờ gắn bó với sự hình thành và phát triển của Thiền phái Trúc Lâm.
Hệ thống chùa tại Yên Tử
Quần thể Yên Tử bao gồm hàng chục ngôi chùa, am, tháp, trải dài từ chân núi đến đỉnh núi, nổi bật nhất là:
Chùa Trình (Chùa Bí Thượng): Cửa ngõ hành hương, nằm tại phường Phương Đông, Uông Bí, được xây dựng thời Hậu Lê (thế kỷ 17), trùng tu năm 1993 và 2006.
Chùa Giải Oan: Nằm gần suối Giải Oan, xây dựng thời Trần, tưởng nhớ các cung nữ trầm mình khi Trần Nhân Tông xuất gia.
Chùa Hoa Yên (Chùa Phù Vân): Trung tâm của quần thể, ở độ cao 535 m, là nơi Trần Nhân Tông thuyết pháp.
Chùa Đồng: Nằm trên đỉnh Yên Tử, cao 1.068 m, được mệnh danh “ngôi chùa bằng đồng lớn nhất châu Á”, xây dựng thời Hậu Lê (thế kỷ 17) và trùng tu năm 2007.
Chùa Một Mái, Chùa Bảo Sái, Thiền Viện Trúc Lâm: Các công trình khác, mỗi nơi mang dấu ấn lịch sử và kiến trúc riêng.
Hệ thống này, kết hợp với rừng quốc gia Yên Tử (diện tích 2.783 hay), tạo nên không gian tâm linh hòa quyện thiên nhiên hùng vĩ.
Thời điểm hợp lý để tham quan Chùa Yên Tử
Thời điểm lý tưởng để tham quan Yên Tử là mùa xuân (tháng 1-3 âm lịch), khi diễn ra Lễ hội Yên Tử (mùng 10 tháng Giêng đến hết tháng 3). Thời tiết mát mẻ (15-20°C), cảnh sắc núi rừng tươi xanh, và không khí lễ hội sôi động, phù hợp để cầu an và vãn cảnh.
Tuy nhiên, thời gian này đông đúc, nên du khách cần đến sớm (5:30-7:00) và chuẩn bị sức khỏe nếu đi bộ. Vé cáp treo (tuyến 1: 200.000 VND khứ hồi; tuyến 2: 280.000 VNĐ khứ hồi) giúp tiết kiệm thời gian.
Sau tháng 3 âm lịch, Yên Tử trở nên yên tĩnh hơn, lý tưởng cho những ai tìm sự thanh tịnh. Mùa thu (tháng 9-11) cũng phù hợp, với thời tiết dễ chịu và ít khách. Du khách cần mặc trang phục kín đáo, giày thể thao bám tốt, mang nước uống, và hỏi giá trước khi mua đồ tại các quầy hàng.
Hành trình nên bắt đầu từ Chùa Trình, nơi có nghi thức “đi trình, về tạ”, và kết thúc tại Chùa Đồng. Gần Yên Tử, du khách có thể thăm Vịnh Hạ Long (50km), Chùa Ba Vàng (20km), hoặc Rừng quốc gia Yên Tử.
Kiến trúc và di vật của Chùa Yên Tử
Kiến trúc Phật giáo độc đáo
Quần thể Yên Tử mang kiến trúc Phật giáo thời Lý, Trần, được tu bổ qua các triều Lê, Nguyễn, với sự hòa quyện giữa thiên nhiên và công trình nhân tạo. Các ngôi chùa được xây dựng dọc theo trục đường hành hương dài 6km, từ chân núi (Chùa Trình) đến đỉnh (Chùa Đồng), với hơn 10.000 bậc thang đá và hai tuyến cáp treo hiện đại hỗ trợ du khách.
- Chùa Trình: Kiến trúc chữ Nhất, gồm Tiền Đường, Chính Điện thờ Phật, Hữu Vu thờ Thập Bát La Hán, và nhà Tổ thờ Tam Tổ Trúc Lâm. Cổng chùa xây năm 2011, chạm khắc hoa văn thời Trần, tạo vẻ cổ kính.
- Chùa Giải Oan: Nằm bên suối Giải Oan, có cầu đá xanh dài 10m, kiến trúc thời Trần với Tiền Đường, Hậu Cung, và hành lang Đông Tây. Chùa giữ nét sơn thủy hữu tình, với mái ngói vảy rồng và gạch đỏ không trát.
- Chùa Hoa Yên: Là chùa trung tâm, có cổng Tam Quan hai tầng tám mái, sân gạch đỏ, và mái ngói uốn cong hình đầu đao. Chánh điện thờ Phật Thích Ca và Tam Tổ Trúc Lâm, với các tượng đồng thếp vàng và hoành phi câu đối.
- Chùa Đồng: Nằm trên đỉnh Yên Sơn, được đúc hoàn toàn bằng đồng (nặng 70 tấn, diện tích 48 m²), khánh thành năm 2007. Chùa có hình vuông, mái cong, chạm khắc tứ linh, với không gian huyền bí giữa mây mù. Xưa kia, chùa được làm bằng gỗ, do một phi tần chúa Trịnh xây dựng.
Các chùa khác như Chùa Một Mái (nửa vách đá, nửa gỗ), Chùa Bảo Sái, và Thiền Viện Trúc Lâm (xây năm 2002 trên nền Chùa Lân) mang phong cách tối giản, gần gũi thiên nhiên, với rừng tùng, trúc cổ thụ bao quanh.
Di vật và giá trị nghệ thuật
Yên Tử lưu giữ nhiều di vật quý, phản ánh lịch sử và nghệ thuật Phật giáo Việt Nam:
- Tượng Phật Hoàng Trần Nhân Tông: Đặt tại quảng trường An Kỳ Sinh, cao 12m, đúc bằng đồng, khắc họa hình ảnh vị vua tu hành, là biểu tượng tâm linh của Yên Tử.
- Tháp Tổ Huệ Quang: Gần Chùa Hoa Yên, lưu giữ xá lợi của Trần Nhân Tông, xây thời Trần, cao 7 tầng, chạm khắc hoa văn tinh xảo.
- Bia đá và mộc bản: Các bia đá thời Trần và Lê ghi lại lịch sử trùng tu, cùng mộc bản kinh Phật tại Thiền Viện Trúc Lâm, là tư liệu quý về Thiền phái Trúc Lâm.
- Đại hồng chung: Tại Chùa Hoa Yên và Chùa Đồng, các chuông đồng (đúc thế kỷ 17-19) khắc chữ Hán, mang âm thanh trầm bổng, biểu trưng cho sự thanh tịnh.
Nghệ thuật chạm khắc tại Yên Tử, từ hoa văn rồng phượng trên cổng chùa đến các tượng Phật, La Hán, thể hiện trình độ mỹ thuật cao của các thời đại. Rừng quốc gia Yên Tử, với các cây tùng cổ thụ hơn 700 năm, cũng là “di sản sống” góp phần tạo nên vẻ linh thiêng.
Các hoạt động văn hóa và tâm linh
Hoạt động Phật sự
Yên Tử là trung tâm tâm linh của Thiền phái Trúc Lâm, với các hoạt động Phật giáo diễn ra quanh năm:
Lễ Hội Yên Tử: Diễn ra từ mùng 10 tháng Giêng đến hết tháng 3 âm lịch, thu hút hàng triệu du khách. Lễ hội bao gồm nghi thức dâng hương, bái Tổ Trúc Lâm, khai ấn “Dấu thiêng Chùa Đồng”, và các hoạt động văn hóa như múa lân, hát chèo, và triển lãm tranh Phật giáo. Lễ hội thể hiện lòng thành kính với Trần Nhân Tông và cầu quốc thái dân an.
Khóa tu và thuyết pháp: Thiền Viện Trúc Lâm tổ chức các khóa tu thiền, tụng kinh, và thuyết giảng giáo lý, giúp Phật tử rèn luyện thân-tâm-trí. Các buổi giảng pháp thường do các thiền sư nổi tiếng đảm nhiệm.
Hành hương: Du khách có thể đi bộ 6km qua các chùa hoặc sử dụng cáp treo (tuyến 1: Chùa Giải Oan đến Chùa Hoa Yên; tuyến 2: Chùa Hoa Yên đến quảng trường An Kỳ Sinh), kết hợp chiêm bái và khám phá thiên nhiên.
Hoạt động văn hóa và du lịch
Yên Tử là điểm du lịch tâm linh hàng đầu miền Bắc, với các hoạt động đa dạng:
Trekking và khám phá thiên nhiên: Hành trình leo núi 6km, qua rừng tùng, trúc, và suối Giải Oan, là trải nghiệm rèn luyện sức khỏe và tận hưởng cảnh quan hùng vĩ. Du khách có thể check-in tại các điểm như tượng An Kỳ Sinh, Chùa Một Mái, hoặc đỉnh Chùa Đồng.
Văn hóa bản địa: Các làng quê như Làng Nướng dưới chân núi tái hiện đời sống Việt cổ, với nhà hàng Cơm Quê, vườn organic, và trải nghiệm mặc cổ phục Việt. Du khách cũng có thể mua đặc sản như chả mực Quảng Ninh, dầu xoa bóp trầu tiên Yên Tử.
Bảo tồn di sản: Chính quyền Quảng Ninh và Giáo hội Phật giáo phối hợp bảo tồn các di tích, dừng khai thác than, hoàn nguyên môi trường, và xây dựng hồ sơ đề cử Yên Tử là Di sản Thế giới UNESCO, kết nối với Côn Sơn - Kiếp Bạc (Hải Dương) và Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang).
Ý nghĩa lịch sử của Chùa Yên Tử
Trung tâm Thiền phái Trúc Lâm
Yên Tử là nơi phát tích Thiền phái Trúc Lâm, do Phật Hoàng Trần Nhân Tông sáng lập năm 1299, cùng hai đệ tử Pháp Loa và Huyền Quang (Tam Tổ Trúc Lâm). Thiền phái này mang tư tưởng “hòa quang đồng trần” – sống giữa đời mà giữ đạo, kết hợp Phật giáo với tinh thần yêu nước.
Trần Nhân Tông, vị vua hai lần lãnh đạo kháng chiến chống Nguyên-Mông (1285, 1288), đã để lại dấu ấn qua việc xây dựng Yên Tử thành trung tâm đào tạo tăng ni, thuyết pháp, và lưu giữ kinh sách. Các tác phẩm như Vô Tự Chân Kinh và bức tranh Phật Hoàng tại Tàng Kinh Các là di sản tư tưởng quý giá.
Yên Tử không chỉ là trung tâm Phật giáo thời Trần mà còn ảnh hưởng đến các triều đại sau. Thiền phái Trúc Lâm lan tỏa khắp Đại Việt, với các chùa như Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) và Quỳnh Lâm (Quảng Ninh), tạo nên bản sắc Phật giáo Việt Nam. Ngày nay, Thiền Viện Trúc Lâm Yên Tử tiếp tục khôi phục và phát huy giá trị của phái thiền này.
Vai trò trong lịch sử dân tộc
Yên Tử gắn liền với nhà Trần, thời kỳ vàng son của lịch sử Việt Nam. Các di tích như Tháp Tổ Huệ Quang, Chùa Giải Oan, và Chùa Hoa Yên là chứng nhân cho sự phát triển văn hóa, tôn giáo, và tinh thần đoàn kết dân tộc.
Trong các cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, Yên Tử từng bị hư hại, nhưng vẫn giữ được vị thế thiêng liêng. Từ sau năm 1992, sau Đại hội Phật giáo toàn quốc lần III, Yên Tử được trùng tu và phát triển mạnh mẽ, trở thành “thủ phủ du lịch tâm linh quốc gia” với hơn 2 triệu lượt khách mỗi năm.
Yên Tử còn là cầu nối văn hóa giữa Quảng Ninh, Bắc Giang, và Hải Dương, với các di tích như Côn Sơn - Kiếp Bạc và Vĩnh Nghiêm, tạo nên hành trình tâm linh xuyên tỉnh. Việc bảo tồn và đề cử Yên Tử là Di sản Thế giới UNESCO khẳng định giá trị toàn cầu của di tích này.
Bạn có thể quan tâm: Khám phá vẻ đẹp huyền bí của khu di tích lịch sử Lam Kinh
Lịch sử chùa Yên Tử Quảng Ninh không chỉ mang giá trị tín ngưỡng mà còn là biểu tượng văn hóa tâm linh trường tồn trong lòng người Việt. Qua hàng thế kỷ, ngôi chùa vẫn giữ được vẻ uy nghiêm, linh thiêng giữa non cao mây phủ. Hãy một lần tìm hiểu lịch sử chùa Yên Tử Quảng Ninh để cảm nhận sâu sắc giá trị tinh thần và lòng tự hào dân tộc.
